Sporen van overvloedig water in het landschap

2022-03

U herinnert zich vast nog wel de zomer van 2021, die met een overvloedige regenval een einde maakte aan drie achtereenvolgende kurkdroge zomers. Menige vakantie zal er letterlijk door in het water gevallen zijn. Toch mogen we er blij mee zijn, omdat onze bossen behoorlijk onder die droge jaren te lijden hadden.

Waardoor ontstaat het huidige enorme watertekort in onze bodem? En wat is er in het landschap nog herkenbaar van het vroegere overschot? U leest het hieronder in Watertekorten en in Sporen van overvloedig water.

 

WATERTEKORTEN

Zo’n 200 jaar geleden bevatte de Utrechtse Heuvelrug ondergronds nog een enorme watervoorraad, met een continu hoge grondwaterstand tot gevolg. We weten dat onder andere uit het dagboek van Maurits Jacob Eyck, in het verleden eigenaar van Eyckenstein, waarin hij bijvoorbeeld schrijft over de waterval die hij maakte. Maar we herkennen in het landschap ook de achtergebleven sporen die met overvloedig water te maken hebben. Nu is dat heel anders: op veel plaatsen staat de grondwaterstand enkele meters onder het maaiveld. Bomen moeten het nu voornamelijk van regenwater hebben. Regent het langere tijd niet, dan hebben ze echt een probleem, met sterfte als gevolg. Dat konden we de laatste jaren zien.

Op de website Compendium voor de Leefomgeving van de Rijksoverheid is te zien dat de gemiddelde jaarlijkse neerslag in de meetperiode vanaf 1910 behoorlijk is gestegen. Tot 2019 met maar liefst 26%! En dat geldt voor alle jaargetijden. Klimaatverandering is dus niet de hoofdoorzaak van de verdrogende bossen.

 

Hoe komt het dan dat we soms tòch zo’n last van de droogte hebben? Dat heeft verschillende oorzaken. In onze moderne tijd hebben we te maken met enorme grondwateronttrekkingen door met name industrie en waterleidingbedrijven. De totale grondwateronttrekking in Nederland bedraagt ruim 1.100 miljoen m3 per jaar (2019). En als er veel water valt, dan wordt dit bovengronds via een uitgebreid slotenstelsel afgevoerd, omdat we onze voeten graag droog willen houden. Door deze oorzaken is het grondwater zo veel lager komen te staan dat de bomen er in droge tijden met hun wortels niet meer bij kunnen komen.

In klimaatdiscussies wordt de sterfte van bomen vaak in de eerste plaats aan het veranderende klimaat geweten, maar met de grondwaterstand die hier van nature voorkomt, zouden lange warmteperiodes geen groot probleem moeten zijn. De echte oorzaak van de verdroging van bossen moeten we zoeken in de overmatige ondergrondse onttrekking en bovengrondse afvoer van water.

 

SPOREN VAN OVERVLOEDIG WATER

Op Landgoed Eyckenstein is op veel plaatsen in het landschap nog te herkennen dat er 200 jaar geleden heel veel meer water was. En dat er op sommige plaatsen zelfs sprake was van structurele wateroverlast. Enkele voorbeelden beschrijven we hieronder.

 

Zinksloot

Gedurende de negentiende eeuw is over de hele lengte van het huidige landgoed een sloot van zo’n 4 km lengte gegraven, die we nu de Zinksloot noemen. Regelmatig staat deze sloot in onze tijd droog, maar in die tijd werden er trekschuiten over de Zinksloot heen en weer getrokken (vanaf het Jaagpad, op de foto links van de Zinksloot) om zand en veen af te voeren en stadsmest aan te voeren. Dat laat zien dat er in die tijd ook nog een overvloedige watervoorraad was.

 

Rabatten

Het was de tijd van de grootscheepse herbebossingen in ons land. De meeste boomsoorten kunnen er niet tegen om met hun wortels in het water te staan. Daarom werden er in die tijd evenwijdige greppeltjes gegraven met daartussen de dijken waarop de bomen werden geplant. Die dijken noemen we rabatten.
Op veel plaatsen op Landgoed Eyckenstein is met de hoogtekaart (ahn.nl) nog een rabattenstructuur te herkennen, maar de meeste daarvan zijn in de loop van de tijd door bewerking bijna verdwenen. Vanwege hun landschappelijke waarde koesteren we de locaties waar de rabatten nog goed herkenbaar zijn. Het is onze wens dat deze rabatten eens aan het Rijksmonument worden toegevoegd.

 

Dwarsloten

Ruim een kilometer ten noorden van het landhuis liggen er tussen de Zinksloot en de Eikensteeg enkele evenwijdig liggende sloten. Die waren bedoeld om het oppervlakte water dat vanuit het noorden naar beneden stroomde, zijwaarts weg te leiden. Daardoor bleef het gebied ten zuiden van die dwarssloten droger en kon dat worden ingeplant. Ook deze dwarssloten zouden we graag aan het Rijksmonument toegevoegd zien.

 

Paardenwed

Ten oosten van de laan die vanaf het einde van de Eikensteeg naar lage Vuursche loopt, ligt een grote kuil, die ooit een ven vol voedselarm water moet zijn geweest. Er liggen er meer van deze kuilen in de omgeving. Op een kaart van 1876 wordt deze kuil “Paardenwed” genoemd, wat aangeeft dat paarden zich hier na een lange rit in het verkoelende water konden laven. Op de hoogtekaart is bovendien goed te zien dat er vanaf het naast gelegen akkertje slootjes naar het Paardenwed leiden, die kennelijk gegraven zijn om overtollig water van het akkertje naar het Paardenwed af te voeren.

 

Zal er ooit weer een tijd komen waarbij al deze sporen weer met water gevuld zullen zijn en de bossen weer het hele jaar rond voldoende water ter beschikking hebben om te overleven? Daarvoor is het vooral nodig dat er een alternatief wordt gevonden voor de enorme wateronttrekkingen voor drinkwater en industrie.

 

Lees ook verwante nieuwsberichten over water op het landgoed:

• In het voetspoor van Maurits Eyck en Otto van Boetzelaer (maart 2022)
• Gevolgen van de langdurige droogte (september 2018)
• Nieuwe stuw in de Praamgracht (maart 2021)