Landschap lezen

2017-12

Wist u dat u het landschap kunt lezen? Een landschap leest als een boek, een geschiedenisboek. Naarmate u de kunst van het landschap lezen beter beheerst, kunt u er meer informatie uit tevoorschijn halen en wordt het steeds interessanter. En ook hoe ouder het landschap, hoe dikker over het algemeen het geschiedenisboek.

Landschappen zijn een product van alle ontwikkelingen die zich in een gebied hebben voorgedaan door de natuur en door alle menselijke activiteiten. Als een landschap tussendoor niet al te rigoureus overhoop gehaald is, hebben al deze ontwikkelingen hun sporen in het landschap achtergelaten. Met een analytische blik kunt u deze sporen herkennen en met wat kennis ook interpreteren. Net zoals u een boek leest: letters herkennen en die in de samenhang van de tekst interpreteren.

Wat zijn dan die ‘letters’ in het landschap? Dat kan van alles zijn: natuurlijk reliëf in het landschap, een bepaalde begroeiing, resten van menselijke activiteiten, enz. Natuurlijk reliëf zegt vooral wat over de oude ontstaansgeschiedenis van het grote geheel. Zo is de Utrechtse Heuvelrug ooit in de voorlaatste ijstijd als morene voor de gletsjer opgestuwd. Op de heuvelrug zeggen veel heuvels en dalen iets over de zandverstuivingen. Aan de randen van de heuvelrug zijn soms nog zogeheten sandrs of spoelzandvlaktes herkenbaar: waaiervormige zandafzettingen van smeltwater. In een rivierengebied zijn vaak oude meanders en doorbraken in het landschap herkenbaar.

Menselijke activiteiten hebben zowel in het groot als in het klein hun sporen achtergelaten. Grote sporen zijn bijvoorbeeld de ontginningen van hoogveengebieden. In het gebied ten noorden van Utrecht zijn de sporen van de middeleeuwse ontginningen zeer nadrukkelijk aanwezig. Overal liggen evenwijdige sloten in het landschap, met op verschillende plaatsen dwarsdijken, waarlangs vaak dorpen zijn ontstaan. Landgoed Eyckenstein, aan de rand van dit gebied gelegen, ligt helemaal ingebed in deze ontginningsstructuur. De Eikensteeg op Landgoed Eyckenstein is het achtergebleven spoor van de vroegere grens tussen twee gerechtsgebieden in de tijd van de ontginningen en later tussen de gemeente De Bilt en de voormalige gemeente Maartensdijk.

Naarmate we voortschrijden in de geschiedenis, worden de menselijke invloeden op het landschap steeds groter. De vroegste activiteiten volgden het landschap, zoals oeroude wegen. Doordat de mensen steeds grootschaliger te werk kon gaan, kwamen de activiteiten steeds meer los van het bestaande landschapsstructuren te staan.

Wetenschappers hebben er uitgebreide studies aan gewijd om aan de hand van al deze factoren te achterhalen wat er in het verleden allemaal gebeurd is. Voor leken valt er beslist ook veel eer in landschapsonderzoek te behalen, vooral op kleinere schaal. Sinds de komst van internet zijn er allerlei handige hulpmiddelen beschikbaar gekomen die geschikt zijn voor het lezen van het landschap. Een interessant website is Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN). Hierop kunt u van heel Nederland op allerlei verschillende manieren reliëf in het landschap weergeven, zoals in ‘hillshade’ (schaduwweergave) en hoogteweergave in kleuren. Zelfs hoogteverschillen van slechts 10 cm zijn op deze kaart te onderscheiden! Een andere handige website is Tijdreis over 200 jaar topografie van het Kadaster. Hierop kunt u op een gebied inzoomen en dan door de tijd reizen, waarin dan bij elke tijd steeds de bijbehorende kaart getoond wordt.

Zoals gezegd zijn kaarten zoals deze slechts een hulpmiddel. Met de kennis die we van de kaart hebben opgedaan, kunnen we verder onderzoek in het veld doen. Maar ook andersom: als ons in het veld iets opvalt, kunnen we op de kaart kijken wat de relatie met de omgeving is. Met behulp van gps kunt u goed zien waar op de kaart u moet kijken. Behalve naar bodemreliëf kunnen we ook kijken naar de ligging van paden en de plaats van oude bomen. Waarom loopt dit pad precies hier en waarom zit deze slinger hier? Waarom staat daar die rij oude bomen? Het klinkt misschien wat filosofisch, maar wie daar dieper over nadenkt en verband probeert te leggen met kennis over het verleden, kan daar in veel gevallen toch conclusies uit trekken.

 

Eyckenstein

Met de hierboven genoemde kaart van AHN zijn ook op Landgoed Eyckenstein veel interessante landschapselementen te zien, waarvan sommige al bekend of te verklaren zijn, maar sommige ook niet.

Rabatten
Honderd tot tweehonderd jaar geleden was de Utrechtse Heuvelrug een grote waterbel. Water werd in die tijd nog veel minder via sloten afgevoerd en er werd geen grondwater door waterleidingbedrijven onttrokken. Op veel plaatsen waar afgelopen eeuwen bossen aangeplant werden, moest er iets gedaan worden om te zorgen dat de boomwortels niet onder water kwamen te staan. Men groef om die reden rabatten: afwisselend greppels met tussenliggende verhogingen waarop de bomen geplant werden. Ondertussen is de omgeving sterkt verdroogd, maar op Eyckenstein zijn nog steeds enkele vakken met rabatten te vinden. Onder elkaar ziet u de rabatten (in het midden) op de gekleurde hoogtekaart en op de schaduwkaart. Op de hoogtekaart is goed te zien dat het stuk met de rabatten lager gelegen is (groene gebied).

(Bron: AHN)

(Bron: AHN)

Kampatroon en greppelstructuur
Midden in een bosvak zijn twee verschillende patronen te zien die we niet thuis kunnen brengen: een nette kamstructuur en merkwaardige greppeltjes. Interessant is om deze schaduwkaart eens te vergelijken met een oude topografische kaart, om te zien wat daar de oorzaak van zou kunnen zijn. Op een kaart van rond 1873 op de website Topotijdreis zien we dat ongeveer op de plaats van de fijne kamstructuur in open landschap gelegen heeft. Zouden dit sporen van ploegwerkzaamheden kunnen zijn? Voor de greppelstructuur kunnen we geen verklaring vinden.

Schaduwkaart met in de rode cirkel de greppeltjes en
in de blauwe cirkel de fijne kamstructuur (Bron: AHN)

Verplaatste laan
Op deze twee kaartje zien we nog iets opvallends: het pad dat naar rechts loopt, maakt een knik naar het zuiden, maar die knik is op de topografische kaart scherper naar beneden dan op de schaduwkaart. Pakken we de hoogtekaart er nog bij, dan zie we iets verrassends: er zijn twee laanpatronen in het landschap te zien. Blijkbaar is de oude zuidelijke laan (blauwe pijlen) een keer in noordelijke richting (rode pijlen) verlegd. Ook hiervan was ons niets bekend, evenmin als de reden hiervoor. In het veld is deze oude laan niet te herkennen en daardoor ook nooit opgemerkt.

Kaart 1873 (Bron: Topotijdreis)